شیر کنترل(به انگلیسی: Control valve) گونه ای از شیرهای صنعتی هستند که در سیستم های کنترلی فرآیند به کار می روند.این نوع از شیرها با فرمان گرفتن از کنترلر، باز یا بسته می شوند در نتیجه دخالت مستقیم انسان در آن وجود ندارد.این نوع شیرها برای کنترل فشار، دما، دبی و یا ارتفاع مایعات به کار می رود.نیروی مورد نیار برای باز و بسته کردن شیر در شیرهای کنترل به صورت الکتریکی، هیدرولیکی و یا پنوماتیکی است.همچنین این شیرها به طور معمول با ورودی سیگنال ۴ تا ۲۰ میلی آمپر عمل می کنند.

بطور کلی شیرهای کنترل و ایمنی به سه دسته زیر تقسیم می شوند :
شیرهای دستی که با نیروی انسان کار می کنند ( manual valves )
شیرهای خودکار که با نیروی هوا ، مایعات و گازهای کنترل شونده کار می کنند (control valves )
شیرهای خودکار که با نیروی برق کار می کنند ( Electric motor operated valves )

شیرهای کنترل و ایمنی دارای انواع زیر می باشند :

شیرهای خودکار (control valves )
شير هاي خودكار معمولا شيرهايي هستند كه هماهنگ با يك كنترل كننده خودکار براي كنترل كردن مقدار گذر جريان استفاده مي شوند . شير هاي كنترل را به گروه هاي زير تقسيم مي كنند :
نوع داراي عملگر (ACTUATOR TYPES) ودو راهه ( يك و دو نشيمن گاهي ) وشير هاي پروانه اي (BUTTERFLY VALVES) وشير هاي سه راهه (THREE-WAY VALVES)

شیرهای دیافراگمی (diaphragm valves )
دیافراگم از پرده لاستیکی تقویت شده یا جنس قابل ارتجاع دیگر ساخته شده که با حرکت دسته شیر پرده قابل ارتجاع بالا و پایین شده و مجرای عبور سیال را کم و زیاد و در نتیجه مقدار سیال را کنترل می نماید .دیافراگم محتوای شیر را از مکانیسم باز و بستن آن جدا می کند لذا احتیاج به وسائل آب بندی ندارد .در صورتی که مواد از اطراف شیر بیرون بریزد نشان سوراخ بودن پرده دیافراگم می باشد که باید تعویض شود از این نوع شیر برای کنترل مواد خورنده مثل اسیدها استفاده می گردد.
باید توجه داشت که بکار بردن شیر دیافراگمی برای مواقعی که درجه حرارت زیاد باشد بی فایده خواهد بود زیرا در درجه حرارت زیاد دیافراگم ذوب می شود . از شیرهای دیافراگمی فقط در فشار ها ودرجه حرارت پایین استفاده می شود.

شیرهای پنوماتیک (Pneumatic valves )
شیرهای کنترلی نیاز به یک محرک خاص جهت شروع فعالیت خود دارند.برخی با محرک های برقی و یا هیدرولیکی کار می کنند ، برخی نیز با محرک های پنوماتیک کار می کنند، که بیش از سایر شیرها در خط لوله ها ی آب یا گاز مورد استفاده قرار می گیرند .شیرهای پنوماتیک ممکن است در حالت کاملاً باز و یا حالت کاملاً بسته قرار گیرند یا در مدل های مختلف ممکن است در حالت های دیگری که بر روی آنها تعریف شده باشد قرار گیرند.

شير فشار شكن (pressure reducting valve )
شير فشار شكن يا شير تنظيم كننده فشار , به طور معمول نزديك كنتور آب ساختمان ها بعد از انشعاب از لوله اصلي آب شهر نصب مي شود تا فشار هاي زياد و تغييرات فشار آب شهر را تقليل دهد . اين شير را مي توان يك وسيله تمام خود كار خواند , زيرا براي انجام تغييرات و تقليل فشار داراي ساختماني مخصوص است كه اين عمل را بدون انتقال انرژي انجام مي دهد . اين شيرها يك پيچ مخصوص تنظيم فشار دارند كه به وسيله آن فشار خروجي شير تنظيم مي گردد.

شیرهای پروانه ای ( butterfly valves )
شیرهای پروانه ای یکی از ساده ترین شیرهایی است که کاربرد آن ها در واحد های نفت و پتروشیمی متداول می باشد . ساختمان آنها تشکیل شده از یک بدنه معمولی و یک صفحه مدور که تقریبا در وسط قرار دارد .این صفحه حول میله ای در حدود 90 درجه می گردد و بوسیله اهرمی به قسمت حرکت دهنده شیر وصل می باشد. این محرک می تواند دستی یا بوسیله فشار هوا و یا برق باشد .

شیرهای اطمینان (safety valves )
از تجهیزات ویژه ای که یک واحد را درمقابل افزایش ناگهانی فشار ایمن می سازد شیرهای اطمینان هستند. شیرهای اطمینان به عنوان وسیله ای مناسب جهت جلوگیری از ازدیاد فشار ناگهانی در موتورخانه ها ،کارخانه ها و بطور کلی انواع واحدهای صنعتی و برای انواع سیالات مختلف از قبیل گاز ، بخار، آب و یا هوای فشرده استفاده می گردند.
شیرهای اطمینان به سه دسته تقسیم می شوند:
برای گازها ، هوا ، بخار و غیره (به استثنای مایع ) بکار برده می شوند شیرهای اطمینان به طور خودکار از افزایش غیر مجاز فشار نسبت به اندازه فشار تعریف شده و مجاز بر روی مخازن تحت فشار و سیستم لوله کشی جلوگیری می کنند .

شيرهاي متعادل كننده (balancing valves )
شيرهاي متعادل كننده دستي مي توانند داراي ساقه گردان (ROTARY) , بالا رونده (RISING) , و يا غير بالا رونده (NONRISING) باشند . عموما ساختمان اين شيرها داراي يك قسمت متحرك داراي روزنه است كه با توجه به نيرو هاي فشاري , موقعيت خود را تنظيم مي كند و بدين ترتيب , مساحت گذر گاه جريان را تغيير خواهد داد . با استفاده از اين شير وقتي مقدار افت فشار شير تغيير كند , مقدار جريان سيال به مقدار از پيش تعيين شده خواهد رسيد .

شير هاي تخليه كننده فشار (pressure relief valves )
معمولا از اصطلاحات شير اطمينان و شير تخليه فشار به جاي يكديگر نيز استفاده مي گردد . شكل ظاهري و كاري كه هر دو نوع شير انجام مي دهند , يكسان است و آن محدود كردن مقدار فشار يك مايع , بخار يا گاز از طريق تخليه كردن قسمتي از آن سيال است . شير هاي اطمينان معمولا براي هوا و بخار آب استفاده مي شوند . مشخصه اين شيرها باز و بسته شدن سريع آن ها است . شيرهاي تخليه كننده فشار عموما براي مايعات به كار مي روند و باز يا بسته شدن آن ها در هنگام زياد يا كم شدن فشار , و به كندي صورت مي گيرد.

انواع شیرهای برقی آب و سوخت و شیرهای کنترل و ایمنی گاز ، بخار ، فشارشکن ، پنوماتیک از برندهای مختلف پارکر،هانیول ، اسپیراکس سارکو ، دانگز و... را جهت بررسی و انتخاب مشاهده نمائید.